AŞK ve GURUR - JANE AUSTEN

Kitabın Adı: Aşk ve Gurur

Yazar: Jane AUSTEN

Sayfa Sayısı: 460

Yayınevi: Bilge Yayıncılık - E Yayınları 

Çeviren: Nihal Yeğinobalı

Türü: Roman

Konusunu aşk olarak bildiğim böyle bir kitabı hem de 1986 baskısından okuyacağım aklıma gelmezdi doğrusu. Şimdiye dek Jane Austen'ın (1775-1817) herhangi bir kitabını okuma fırsatım olmamıştı. Gördüğüm yazım hatalarına, eskimiş bir Türkçe kullanılmasına, yer yer yanlış sözcük seçimlerine rağmen kitaba bayıldım. Yazarın en meşhur kitabı olan Aşk ve Gurur romanının gördüğü değeri sonuna kadar hak ettiğini düşünüyorum. Aynı kitap Hasan Ali Yücel Klasikler serisinden Gurur ve Önyargı adıyla yayımlanmış.

19. Yüzyıl Londra'sında taşralı Bennet ailesinin kızı Elizabeth Bennett ile varlıklı ve soylu bir centilmen olan Fitzwilliam Darcy arasındaki ilişki romanın ana konusunu oluşturmakta. Gündelik yaşamında şahsiyetinden ödün vermeyen Miss Bennett, varlıklı ve soylu olması nedeniyle kibirlenen Darcy'yi dize getiriyor. Yazarın roman kurgusunda yaptığı karakter analizlerine hayran kalmamak elde değil. Yazar, romanda yer alan bütün karakterleri zihinlere öyle bir yerleştiriyor ki, okur, adeta onları kendisinden biri gibi görüyor, olaylar karşısında nasıl tepki vereceklerini en ince ayrıntısına kadar bilecek seviyeye geliyor. Genellikle karşılıklı konuşma şeklinde ilerleyen romanda yapılan ince espriler, mizahi yergiler, abartılı nezaket gösterileri tam bir zeka ürünü. Elizabeth'in annesi, tuhaf bir kişiliğe sahip olan Mrs. Bennett'in tek arzusu beş kızına varlıklı ve soylu birer koca bulup onların güzel birer evlilik yapmaları. Bu arzusuna erişmek için evine davet ettiği centilmenlere aşırı ilgi gösteren Mrs. Bennett, komşularına her fırsatta caka satarken, bol bol dedikodu yapıyor. Yazarın ifade tarzı, kıvrak zekasıyla yaptığı karakter analizleri kişi ve mekanlar üzerindeki betimlemelerin eksikliğini hissettirmiyor. Severek okuduğum bu romanı henüz okumayanlar için öneririm.

AMOR FATI

Doğuştan itibaren alnımıza koyu harflerle yazıldığı ruhlarımıza işlenmiş, özgür irademizle değiştiremeyeceğimiz, her birimiz için özel olarak belirlenmiş bir yaşamı simgeleyen kader, ya da diğer bir deyişle yazgı, TDK'ya göre, genellikle kaçınılmaz kötü talih, alın yazısı, ezelî takdir, mukadderat, takdir-i ilahî sözcükleriyle tanımlanmaktadır. İslâm tarihinde kaderin belirleyicisi olarak birbirine zıt iki görüş bilinmektedir. Bunlardan ilki, Kaderilik, özgür iradeyi savunurken, insanın irade ve kudret sahibi, yükümlülüğü olan bir yaratık olduğunu ve insanların Allah'ın müdahalesi olmaksızın fiillerini bizzat kendi güç ve iradelerine bağlı olarak meydana getirdiğini savunur. Bunun tam aksi görüşe sahip Cebriyye mezhebi, kişinin kader ve fiilleri konusunda söz sahibi olmadığını, özgür irade diye bir şeyin olmadığını ve her türlü fiili yaratan ve yaptıranın Allah'ın bizzat kendisi olduğunu ileri sürer. 

İslâm Rönesans'ının fitilini ateşleyen, Kaderilik mezhebi kurucularından Ma'bed el-Cühenî, "La kader, el-umru Unufun" yani, kader diye bir şey yoktur, olaylar kendiliğinden meydana gelir diyerek kaderin ilâhî bir güç tarafından belirlendiği fikrine karşı gelen ilk kişi olarak tarihe geçmiştir. Emevîler döneminde Vali Haccac tarafından yapılan tüm eziyetlere sabırla göğüs gererek düşüncesinden geri adım atmayan Ma'bed el Cühenî, 702 yılında işkenceyle katledilmiştir. 

Her iki anlayışın arasında sıkışıp kalan ve modern dünyada da hayli kabul gören diğer bir görüş Latince eski bir deyim olan "Astra inclinant, sed non obligant." sözüne karşılık gelir. (Yıldızlar bizi eğer ama bağlayıcı değildir.) Bu söz, kaderin bize belli ölçüde rehberlik etmesine rağmen özgür iradenin var olduğunu, nihayetinde kendi eylemlerimizden sorumlu olduğumuzu anlatır.

Türkçede aynı anlama gelen kader, yazgı, alın yazısı gibi sözcüklerin İngilizcede iki farklı karşılığı bulunmakta. Hemen hemen bütün yabancı dillerde birbirleriyle karıştırılan iki sözcükten "Fate", önceden kesin olarak belirlenmiş gelecek bir yaşamın karşılığı iken, "Destiny" hayattaki seçimlerimize bağlı olarak değişen bir gelecek anlamına gelir. Diğer bir deyişle "Fate" bireyin aldığı her kararın onu mevcut senaryosuna götürdüğü şimdiki zamanla ilgiliyken, "Destiny", önceden bilinemeyen ve sadece bireyin alacağı kararlarla belirlenemeyen bir gelecek senaryosudur.

Yukarıdaki tanımlardan anlaşılacağı üzere bizim dini ve kültürel bağlarımız sebebiyle algıladığımız "kader" sözcüğünün İngilizce karşılığı "Fate" tir. Dilimizde "Destiny" sözcüğünün yerini tutacak bir sözcüğe henüz rastlamış değilim. Bu durum bizim gibi Şark toplumlarında gayet anlaşılabilir. Zira tüm beceriksizlik, ilgisizlik, dikkatsizlikleri sonucu karşılaşılan felâketlere "Takdir-i İlâhi" diyerek mağdur insanların ağızlarına bir parmak bal çalan yöneticiler için kadere sığınmak muhteşem bir kaçış yolu olmuş ve olmaya devam etmekte.

Bana göre kader; önceden kesin olarak bilinemeyen, özgür irademiz dışında meydana gelen ve kökleri geçmişe dayalı sonsuz sayıda tesadüfün bir araya gelip geleceğimizi belirleyen olaylar silsilesidir.

Bugüne kadar kaderimizin önceden belirlendiğine ya da belirlenmediğine dair felsefi ve teolojik alanda birçok görüş ileri sürüldü. Astrologlar, falcılar kader, kısmet, gelecek hakkında türlü ahkâmlar kestiler. Ben geleceğin bir güç tarafından kesin olarak belirlendiği ya da önceden bilindiği inancında değilim. Bilimsel tahminlerde bulunabilir, söz gelimi jeolojik yapısı itibarıyla falanca bölgede deprem bekleniyor diyebilirsiniz ancak depremin büyüklüğü, yeri ve zamanı hakkında asla kesin bir şey söylenemez, söylenemeyecektir. Çünkü deprem olayı suyun belli basınç altında 100 derecede kaynaması gibi sadece birkaç nedene bağlı bir özelliğe sahip değildir. Ayrıca bilim dahil her şey değişime açık olduğu için kesinlik özelliğine sahip değildir.

Kişisel gelişim uzmanları verdikleri saçma sapan telkinlerle insanların hayatlarını değiştirebilecekleri iddiasındalar. Onların yaptıkları tek şey insanların psikolojilerine etki edebilir ancak kaderleri üzerindeki etkisi ihmal edilebilecek kadar azdır. Özgür iradenin, kader üzerinde ön aldığı tek durum vardır; intihar etmek! Evet, insan özgür iradesini kullanarak istediği zaman kendi canına kıyabilir. Bunun dışında özgür iradeden bahsedilemez. Söz gelimi öğretmen olmak istediniz, şartlar buna elverdi, istediğiniz mesleğe kavuştunuz diyelim. Düşünün bakalım sizi öğretmen olmaya iten şey neydi. Örnek aldığınız ve hayranlığını kazanmış o öğretmen karşınıza çıkmasaydı, okuduğunuz bir kitap ya da bir yakınınızdan etkilemeseydiniz yine aynı mesleği tercih eder miydiniz? O öğretmenden ders almanız, o kitabı okumanız ya da yakınınız olan kişinin size yaptığı o konuşma, hepsi birer tesadüf değil mi? Ya onların uygun mekân ve zamanda karşınıza çıkması olasılığını bir düşünün. Ortaokula giderken sokağımızda, beyaz Peugeot'sundan inen beyaz takım elbiseli o yakışıklı mühendisi görmeseydim mühendis olmayı aklıma koyar mıydım? O beyefendinin orada olma olasılığı, benim ona hangi duygular içinde hayranlık beslemem, yıllar sonra atacağım adımları belirleyen nedenlerden sadece birkaçı değil mi? 

İnsanın kaderini ana rahmine düştüğü andan itibaren tüm geçmiş yaşamını kuşatan tesadüfler belirler. Yaşamın ta kendisi olan bu tesadüfler zinciri, bazen mutluluk, bazen de üzüntü, acı verir. Mutluluk, üzüntü ve acı geçici ve döngüseldir. İnsanın huzur bulması bu gerçeği kabul etmesiyle mümkündür. AMOR FATI, Friedrich Nietzsche'nin eserlerinde sıklıkla geçen, "Kaderini Sev" şeklinde dilimize çevrilen Latince bir deyim. Kaderini sev, belki bu başına geleceklerin en iyisidir. 

Devamlı bir arayış, bir hedef peşindeyiz. Hedefimize ulaşınca mutlu oluruz ama bu mutluluk çok kısa sürer. Daha büyük hedefler koyarız önümüze. Devamlı onlara ulaşmaya çalışırız. Bazen işler istediğimiz gibi gitmez. Hayal kırıklığına uğrar üzülürüz. Üzülmenin hiç bir anlamı yok, kim bilebilir ki bu durum bizi mutluluğa götürecek yeni bir kapı aralamasın. Yaptığımız şeyler, aldığımız kararlar özgür irademizden bağımsızdır. Bu nedenle, herhangi olumsuz bir durumla karşılaştığımızda kendimizi suçlamamıza bir neden olmadığı gibi istediğimize kavuşmamız halinde aşırı böbürlenmemiz de gerekmez. Bu ilk akla gelen şekliyle kaderimize razı olmak durumu asla değil. Zira kaderin bize nasıl bir senaryo çizdiğini kimse bilemez. Kaderimizle savaşacağımız yerde onunla iyi geçinelim, rakip değil dost olalım onunla. Mutlu bir yaşam için karşımıza çıkan fırsatları değerlendirmek, kaçırdıklarımıza ise hayrımıza olacağı ihtimalini dikkate alarak kafayı takmamak, acılarımızı, üzüntülerimizi yaşamın birer gerçeği olarak kabul etmek, bunların geçici olduğunu bilerek sabırla geçmesini beklemek ve sorunsuz yaşadığımız her anın tadını çıkarmak hayat felsefemiz olmalıdır. Unutmayın ki geçmiş ve gelecek bir hayal, anı yaşamak ise bir gerçek. Hayallere takılıp gerçeği gözden kaçırmayalım.  

AĞAÇ EV SOHBETLERİ # 113

Sevgili DeepTone tarafından organize edilen Ağaç Ev Sohbetleri etkinliğimiz tüm canlılığıyla devam ediyor. Önceki haftaların sohbet konularını ve konuları öneren arkadaşlarımızın isim listesini burada bulabilirsiniz. Bu haftanın konusunu sevgili DeepTone / Sade ve Derin belirledi. Haftanın konusu şöyle:

"Kitapçılara, sahaflara ne sıklıkla gidersiniz?"

Kitapçıları periyodik olarak ziyaret etmem söz konusu değil. Fakat herhangi bir nedenle karşıma kitapçı çıktığında hemen kapısında içeri girer, gezerim. Emekli olduğumuzdan bu yana genellikle eşimle birlikte dolaşırız. İlgi alanlarımız farklı olduğu için kitapçı raflarını dolaşırken birbirimizden ayrılır, eğer hoşumuza giden bir ya da birkaç kitap bulabilirsek satın alırız. D&R gibi büyük kitapçıları gezmekten zevk alırım. Raflara dizilmiş binlerce kitabı görünce, kendimi bir masal ülkesindeymiş gibi hisseder, her bir kitabın içindeki fikirleri, olay ve kişileri düşünür, onların hepsini okumak için müthiş bir istek duyarken bunun mümkün olmayacağı gerçeği üzerine hüzünlenirim.  

Diğer taraftan evimizde her zaman okuyabileceğim türden kitaplar bulunur. Eşimin daha önce okuduğu kitaplara başlamadan önce kitap hakkında düşüncesini sorarım. Onun değerlendirmesi ne olursa olsun alıp okurum yine. Kitabı okuduktan sonra bazen kendisine hak verirken bazen onun hiç beğenmediği bir kitaptan büyük haz aldığım da kayda geçmiştir. Çok ev değiştirdiğimiz için güzel bir kütüphanemiz olmadı. Daha önce oturduğumuz, içinde çok sayıda kitabın bulunduğu bir odasını kapatıp o şekilde kiraya verdiğimiz bir evde henüz okumadığım çok sayıda kitabımız olduğunu biliyorum. Bir ara gidip o kitaplardan bir kısmını alma hayalini kuruyorum. Çok geniş evlerde oturduk, yer sorun değildi ama iki kişi kalınca daha küçük evleri tercih etmeye başladık. Bu bakımdan kütüphane kurulabilecek bir kitap okuma ya da çalışma odasına sahip değiliz. Bu yüzden diğer evden kitaplarımızı alıp halen yaşadığımız eve yığmak pek olası görünmüyor. 

Zaman zaman kızımın ve özellikle oğlumun kütüphanesinden yararlanıyorum. Oğlumun tercih ettiği kitaplar (Harry Potter kitapları dışında) bazen fazlasıyla ilgimi çekiyor. Yine eşimin ilgi alanına giren polisiye, cinayet türü romanları ara sıra okurum. Aynı türde film ve dizileri de pek sever eşim. Bazen üzerimde gizli plânları olduğunu düşünür ürperirim!

Yeri geldiğinde internetten, sokak sergilerinden ya da kitap fuarlarından kitap satın alırız. Ancak yayınevi ve yabancı kitaplar için çevirinin önemli olduğunu düşünüyorum. Dizgi ve baskı hataları, kötü çeviri en az kitabın konusu ve yazarı kadar önemli. Bazen ucuza aldığımız kitaplarda sayfa atlamaları, boş sayfalarla karşılaşınca neden doğru dürüst bir yayınevinin kitabını almadığımız için kızarım kendime. Hakkını vererek isim yapmış yayınevleri tarafından basılan ve usta çevirmenlerin elinden çıkan kitapları okumak büyük bir zevk elbette.

Sahaf konusuna gelince durum biraz farklı. Eşimin bana göre aşırılığa kaçan bir titizliği var. İkinci el eşya asla kullanmaz. Temizlik ve hijyen konusunda inanılmaz derecede tutucu. Bu bakımdan sahafları karşıdan severiz biz. Eşimin eski kitaplar hakkında neler düşündüğünü artık bilecek kadar tecrübe sahibiyim. O kitabı acaba kim okumuş daha önce, tuvaletten çıkıp elini yıkamadan kitabı eline almış olabilir mi, okurken bir yandan burnunu karıştırmış mıdır, yoksa o sarı lekeler çocuğunun çiş izleri mi, daha neler neler gelir aklına.  Bu yüzden emin olduğumuz bir dost, arkadaş, akraba dışında kitap alışverişi olmaz bizde. Sanki onlar yukarıdaki şeyleri yapamaz, Allah Allah. Neyse, işte bizdeki sahaf durumları böyle. Sahi sizde durumlar nasıl?

TEMBELLİK HAKKI - PAUL LAFARGUE

Kitabın Adı: Tembellik Hakkı

Yazar: Paul LAFARGUE

Sayfa Sayısı: 53

Yayınevi: Can Yayınları

Çeviren: Ebru Erbaş

Türü: Deneme

Kısa Klasikler serisinin birbiri ardına okuduğum son kitabı olan "Tembellik Hakkı" sadece içeriğiyle değil yazarı Paul Lafargue bakımından da hayli ilginç. 1842 yılında Küba'da doğan yazar, melez bir ailenin çocuğu. Dokuz yaşında ailesiyle Fransa'ya göçüp Tıp öğrenimi görüyor. Üniversite yıllarında kralcı hükümete karşı gençlik hareketlerine katılan Lafargue, fabrikalarda günde on yedi saate kadar çıkarılan çalışma saatlerine isyan ederken 1865 yılında tanıştığı Marx, yakışıklı, zeki, enerjik ve sportif bulduğu bu genci kaçırmadı ve en sevdiği kızı Laura ile evlenmesine izin veriyor. Yazarın Laura'dan üç çocuğu oluyor ne var ki hepsini kaybediyor. Esasen Lafargue'ın yaşam öyküsünü anlatamaya sayfalar yetmez. Ölümü de oldukça çarpıcı. 26 Kasım 1911'de onu, eşi Laura ile birlikte bir koltukta kucak kucağa can vermiş olarak buluyorlar. Deri altına siyanür enjekte ederek hayatlarına kıyma nedenini bıraktıkları mektupta şöyle açıklamışlar:  

"Bedence ve ruhça sapasağlam iken, yaşama zevk ve sevinçlerimizi birer birer elimizden alan, beden ve kafa güçlerimizi koparıp götüren acımasız yaşlılık, enerjimizi felce uğratıp istemimizi söndürmeden ve bizi gerek kendimize, gerek başkalarına yük olacak duruma düşürmeden canımıza kıyıyoruz."

Kitaba gelince; açıkçası önce mizahi bir anlatım bekledim. Zira tembelliğe övgü kimin aklına gelir ki! Oysa yazarın kitabında tembellikten kasıt, "armut piş ağzıma düş" bir hayat değil. Onun tembellik dediği insanın kendine ayırması gereken zaman, olsa olsa en çok boş vakit. Lafargue, sosyalist düşünceye sahip bir yazar. Düşüncelerine ne kadar hak vermiş olsam da pratikte insanın doğası, onun hayalini kurduğu düzene engel. Son derece mantıklı açıklamaları doyurucu ve insanın ufkunu açıyor. Tarihsel açıdan, çalışmayı dini, kültürel ve siyasi açılardan yüceltenlere baş kaldırırken teknoloji geliştikçe, fabrikalar arttıkça çalışan ücretli kesimin köleleştiğini savunuyor. Sözgelimi elle dakikada beş ilmik atılabilen dokumacılık sektöründe makinelerle aynı süre içinde otuz bin ilmik atılmasına rağmen insanın daha uzun sürelerde çalışmaya zorlandığını belirtiyor. Üretimin artması sorunu çözmediği gibi yoksul kesimi tüketime özendirerek sınıflar arasındaki gelir farkının her geçen gün büyüdüğünü gözler önüne seriyor.

Su değirmenlerinin icat edilmesi üzerine öğütme işini yapan kadın kölelerin rahata ereceklerini düşünen Antik Yunan şairinin (Antipater of Sidon) yanılgısına dikkat çekiyor yazar. M.Ö ikinci yüz yılda dünyanın yedi harikasını ilk kez ortaya koyan şairin sevinci şöyle yazıya dökülmüş:

"Siz ey değirmende çalışan kadınlar! Değirmen taşını döndüren kolu bırakın, rahat rahat uyuyun! Horoz, varsın günün ışığını boş yere haber versin size! Demeter, (Yunan mitolojisinde tarımın, bereketin, mevsimlerin ve anne sevgisinin tanrıçası) kölelerin işini perilere yükledi. İşte, onlar şimdi güle oynaya çarkın üstünde sıçrayıp duruyorlar. Ve işte sallanan mil, ışıltılarla dönüyor, ağır taşı çevire çevire. Babalarınızın yaşamını sürdürelim. Tanrıçanın sizlere verdiği boş zamanın tadını çıkaralım."

Muhteşem bir İspanyol Atasözü şöyle der: Çalışmak, insanın değerli vaktini boşa harcamasıdır.  

Belçikalı yazar Raoul Vaneigem, Lafargue'ın felsefesini gayet güzel özetlemiş:

"Çalışın, çalışın işçiler, toplumsal serveti ve kendi yoksulluğunuzu arttırmak için çalışın. Çalışın ki, daha da yoksullaşarak daha çok çalışmak ve yoksullaşmak için bir takım nedenleriniz olsun. Kapitalist üretimin acımasız yasası budur işte. Makine geliştikçe ve insan çalışmasını durmadan artan bir hız ve kesinlikle yendikçe, işçi, dinlenme süresini aynı oranda uzatacak yerde, makineyle yarışırcasına çabasını iki kat arttırıyor. Hem kapitalist hem de Sovyet ekonomilerinin dayattığı koşullar altında her üretkenlik çağrısı, bir kölelik çağrısıdır." 

Paul Lafargue, birçok sanatçı ve bilim adamının boş zamanlarında faydalı işler çıkardığını belirterek Fransa'da çalışma süresinin günde üç saat olması gerektiğini savunuyor kitabında. Bu süre gözümüze mübalağalı gelse de, uygar ülkelerin çalışma saatlerini ve çalışma günlerini kısaltma yoluna giderek yazarı haklı çıkardıkları bir gerçek. Fazla çalışmanın ve makineleşmenin sonucunda üretimin ihtiyacın üzerine çıkması, israfın çoğalmasının yanı sıra tüketimin özendirilmesi insanın sermaye sahiplerinin köleleri haline geldiği fikrine katılıyorum. Yıllarca işkolik seviyesinde yaptığım çalışmalarla kurulu sistemin değirmenine su taşıdığımın farkındayım ancak bunu engelleyebilecek bir fikir gelmiyor aklıma. Güzel, kısa ve okunması kolay bir kitap.

RAHEL TANRI'YLA HESAPLAŞIYOR - STEFAN ZWEIG

Kitabın Adı: Rahel Tanrı'yla Hesaplaşıyor

Yazar: Stefan ZWEIG

Sayfa Sayısı: 70

Yayınevi: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları

Çeviren: Gülperi Sert

Türü: Uzun Öykü

Öncelikle kitabın türü üzerinde bir ikilem yaşadım. Yayınevi öykülere ilk anda dini hikâyeleri çağrıştıran menkıbe tanımını uygun görürken benim nazarımda kitabı oluşturan öyküler, kutsal kitaplarda da yer alan mitolojik anlatılardan yola çıkılmış. Elbette olayların bir kısmı yazarın kurgusuyla değişime uğramış. İkisi arasında ne fark var derseniz, biri olayları yaşanmış kabul ederken diğeri gerçekte doğru olmadığını ya da var olmadığını çağrıştırmakta. Gülperi Sert'in güzel çevirisiyle okuduğum öykülerden ilki, kitaba adını veren "Rahel Tanrı'yla Hesaplaşıyor", Eski Ahit'te Yakup Peygamberin ikinci eşi Rahel'i konu ediyor. Kudüs'ün inatçı ve dönek halkı, putlara kurbanlar keserek Tanrı'yı kızdırıyorlar. Bu durum karşısında öfkelenen Tanrı bütün gazabıyla şehri darmaduman ediyor. Tam bu esnada Rahel çıkıyor meydana. Çektiği acıları, bir bir anlatıp, ben bunlara tahammül ettim, sen ki yüce Tanrı'sın nasıl bu kadar acımasız olabiliyorsun diyerek sitem ediyor.

Rahel'in ilginç bir hayat hikâyesi var, Yakup'la tanışıp birbirlerine aşık oluyorlar fakat babası Lavan, evlenmelerine onay vermeden önce Yakup'un kendisine yedi yıl boyunca hizmet etmesini şart koşuyor. Gel gelelim Lavan, süre dolunca, hileye başvurarak Rahel'den birkaç yaş büyük ve çirkin olan ablası Lea ile evlendiriyor Yakup'u. Lavan, Yakup'a dönüp eğer hâlâ Rahel'le evlenmek istiyorsan bir yedi yıl daha bana hizmet etmen gerekiyor, der. Yakup, çaresiz boyun eğer. Tam on dört yıl sonra Rahel, Yakup'un ikinci eşi olur. Ablası Lea'dan on çocuk yaptıktan sonra Rahel'in Yakup'tan Yusuf ve Bünyamin isminde iki oğlu daha olur. Gelişen bütün bu olaylar karşısında kıskançlık yapmayan, büyük acılar çekmesine rağmen sabretmesini bilen Rahel'in Tanrı'nın gazabı üzerine muhteşem hesaplaşması başlar. 

"Beni duymadın mı, her zaman, her yerde olan Tanrım. Beni duymadın mı, her şeyi duyan Tanrım, yoksa cahil bir kulun olan ben mi açıklamalıyım sana? O vakit dinle, inatçı Tanrım. Yakup kız kardeşimin rahmine tohumlarını ektiğinde kıskanmıştım ben de. Tıpkı şimdi benim çocuklarım senin yerine başka Tanrı'lara tütsü yaktığında senin kıskandığın gibi. Fakat güçsüz bir kadın olan ben bile öfkemin üstesinden gelmiştim. Senin için, merhametli olduğunu sandığım senin için merhamet etmiştim. Lea ve Yakup da bana merhamet etmişti, şunu gör artık Tanrım: Biz insanlar hepimiz, yoksul ve fani, kıskançlığın kötülüğünü yendik. Fakat sen, her şeyi yaratan ve her şeye son veren, her şeye kadir olan sen, her şeyin başı ve sonu olan sen, sınırsız güce sahip olan sen, bizlerin sadece birer damlası olduğumuz okyanus olan sen. Sen merhamet etmek istemiyor musun? ..."

Rahel Tanrı'ya söyleminin şiddetini arttırmaya devam eder:

"... Fakat sen Tanrı'ysan her şeyin efendisiysen o zaman hoşgörünün onların kibrinden, merhametinin onların hatalarından daha büyük olması gerekmez mi? Eğer merhametin sonsuz değilse, sen de sonsuz olmazsın. O zaman sen de Tanrı değilsin. Sen yabancı bir Tanrı'sın, öfkeli bir Tanrı'sın, sadece seni sevenleri seven ve sadece merhamet edene hizmet eden ben, ben Rahel, o zaman seni meleklerinin önünde reddediyorum!"

İkinci öyküde Zweig, Nuh Tufanında gökyüzüne salınan üç güvercini konu ediyor. Kitapta yer alan üç öyküden en kısası olan "Üçüncü Güvercinin Hikâyesi" diğerlerine göre oldukça basit kalmış.

Üçüncü öykü ise Hinduizm'in kutsal metni Bhagavad Gita'dan esinlenerek yazılmış. Bu öykü Krishna'dan önce yaşayan bir kral ve onun sadık savaşçısı arasında geçiyor. Yanlışlıkla ağabeyini öldüren savaşçı her şeyden elini eteğini çekse bile farkında olmadan başkalarına zarar verdiğini görüyor. Ölümsüz Bir Kardeşin Gözleri", kitabın en uzun öyküsü "Eylemsizlik de bir eylemdir." sözüyle etkileyici bir şekilde taçlanıyor. 

Birinci ve üçüncü öyküleri severek okudum ve ana fikirlerini beğendim.

HAKLI ÇIKMA SANATI - ARTHUR SCHOPENHAUER

Kitabın Adı: Haklı Çıkma Sanatı

Yazar: Arthur Schopenhauer

Sayfa Sayısı: 86

Yayınevi: İmge Kitabevi

Çeviren: Hüseyin Salihoğlu

Türü: Deneme

Aslında kitabın adı Eristik Diyalektik ancak daha fazla ilgi çeksin düşüncesiyle kitabın alt başlığı olan Haklı Çıkma Sanatı başlığa alınmış. Kitap yazarın ölümünden sonra sandığından çıkarılıp yayımlanmış. Doğrusu Schopenhauer'dan böyle bir kitap beklemezdim, nitekim o da benzer kaygılarla sağlığında ortaya çıkaramamış zaten. Öncelikle mantık ve diyalektik tanımlarıyla giriyoruz kitaba. Kulaklarımızın aşina olduğu ve birbirine karıştırılan bu iki sözcük arasındaki farkı açıkça ortaya koyuyor yazar. 19. yüzyılın ünlü filozoflarından Kant'ın öğrencisi olan Schopenhauer, diyalektiği bir akıl yürütme tekniği olarak tarif etmekte. Konuşmacıların soru ve cevaplarıyla yapılan bir konuşma sanatı olan diyalektik bu yöntemle önermeleri çürütür ya da ispatlamaya çalışılır. Yunan mitolojisinde anlaşmazlık tanrıçası olan "Eris" kelimesinden gelen "eristik diyalektik" ise kazanma amaçlı tartışma bilgisi, girilen tartışmaları kazanma sanatı olarak ifade edilmiştir. Burada tartışmanın amacı gerçeğe ve doğruya ulaşmak değil, doğrudan haklı çıkma felsefesi söz konusu edilen. Mantık ya da analitik ise tamamen farklı, burada yöntem, tartışma götürmez doğrulara varmak için teori üretmek. 

Schopenhauer kitabın devamında özellikle Aristo felsefesine atıflarda bulunup eristik diyalektik üzerinden haklı çıkmanın yollarını 38 başlık altında topluyor ve verdiği örneklerle savını destekliyor. Elbette bu yolların tamamı ahlaki değil ve benim için şaşırtıcı olan da bu oldu zaten. Ancak bu yöntemlerin bilincinde olan kişi, muhatabından gelecek kötü niyetli tartışmalarda onun amacını anlamayı mümkün kılıyor Sözgelimi politik söylemlerin pek çoğunda benzer yöntemler çıkmakta karşımıza. Muhalifinizi tahrik ederek öfkelendirin diyor mesela, öfkelendirin ki kafası karışsın önermelerinize uygun yanıt bulamasın. 

Fakat benim haklı çıkma kuralları arasında en beğendiğim son madde oldu. Yazarın tek güvenilir kural olarak öne çıkardığı Aristoteles'in "Topik" eserinin son bölümünde geçen "... önünüze çıkan her insanla tartışmayınız, tanıdığınız ve hepten saçma şeyler ortaya koymayacak ve utanmak zorunda kalmayacak kadar aklının var olduğunu bildiğiniz insanlarla tartışınız. Delillerle tartışınız, otorite özdeyişleriyle değil; delilleri dinleyiniz ve onların üzerine gidiniz; nihayetinde hakikate değer veriniz, muhalifin ağzından çıksa bile gösterilen sebepleri severek dinleyiniz ve onlara katlanmak için yeteri kadar adil olunuz; hakikat karşı tarafta ise haksız çıkmayı kabul ediniz. Bu söylenenlerden, yüz kişinin içinde tartışmaya değer ancak bir kişinin olduğu sonucu çıkar. Diğerlerini bırakın istedikleri gibi konuşsunlar; çünkü "desipere est juris gentium" AKILSIZ OLMAK İNSAN HAKKIDIR. 

Hüseyin Salihoğlu'nun güzel çevrisiyle karşıma çıkan kitabı okurken biraz sarsıldığımı kabul etmeliyim. Kitapta, eristik diyalektiğin iyi kılıç kullanması sebebiyle rakibini deviren düellocu gibi kıvrak zekalı bir laf cambazının gerçek ve doğruların hilafına haklı çıkmasında hangi yolları izlemesi gerektiği sanki bu tür kötü niyetli insanlara bir nevi yol göstermesi gibi algıladım başlangıçta. Oysa yazarın vermek istediği onlara karşı uyanık olmamızı sağlamaktı. Kitabı severek okuduğumu ve yeni şeyler öğrendiğimi söyleyebilirim.

1984 - GEORGE ORWELL

Kitabın Adı: 1984

Yazar: George ORWELL

Sayfa Sayısı: 462

Yayınevi: Can Yayınları (Özel Baskı)

Çeviren: Celâl Üster

Türü: Roman (Distopya)

Uzun yıllar önce okuduğum, unutulmaz romanlardan biriydi 1984. Can Yayınlarının bu özel baskısını oğlum, eşimin doğum günü münasebetiyle kendisine hediye etmişti. Siyah kutusu, kaliteli kağıdı ve özel tasarımıyla oldukça cezbedici görünüyordu. Bazı kitaplar yirmi yıl arayla yeniden okunmalı. Yirmi yılda gerek kişisel gelişimimiz, gerekse değişen dünya şartları aynı kitap üzerinde üzerimizde farklı etkiler bırakabiliyor. Orwell'in 1984'ünü ilk okuduğumda komünizm ideolojisini ve bunun yol açacağı ürpertici sonuçların neler olabileceğini düşünmüştüm. O günden bu yana ayrıntılar kaybolsa da ana fikir olarak hafızamda kalan Big Brother karakteri ve toplumun yoğun bir korku iklimi içinde insan olma özelliklerini kaybetmesiydi.  

1984 romanını ikinci kez okuduktan sonra olayların günümüz toplumuyla pek çok noktada benzeştiğini gördüm ve bu durum beni tamamen farklı açılardan değerlendirmeye itti. Big Brother, hakim güç, her şeyi bilen, her hareketimizi gözetleyen ve kuralların dışına çıktığımızda bizi cezalandıran muazzam bir otorite! Kural derken yazılı bir metin söz konusu değil, zamanın koşullarına göre değişebilen, buna göre geçmişe dair bütün kayıtları istenen şekle sokabilen bir sistem. Big Brother, bir zamanların Stalin'i, Hitler'i, Mussolini'si, günümüz Türkiye'sinde karşılığı aşikâr!

Kurgu roman muazzam bir öngörüyle dünyaya hükmeden üç büyük güçten bahsediyor. Amerika ve Büyük Britanya'yı içine alan Okyanusya, Avrupa ve Kuzey Asya topraklarına sahip Avrasya ve Güney Asya ülkelerinden müteşekkil Doğu Asya. Bugünün üç aşağı beş yukarı, süper güçleri olan ABD, Rusya ve Çin ile benzeşmesi yazarın inanılmaz bir öngörüsü. Olaylar Okyanusya'nın bir eyaleti konumundaki Büyük Britanya'da geçiyor. Roman kahramanı Winston Smith, sisteme aykırı davranışlarından ötürü içinde türlü işkencelerin de yer aldığı bir dizi işlemden geçiriliyor. Peki nedir suçu, Winston'un? Düşünmek! Hatta daha da ileri giderek sistem tarafından asla müsaade edilmeyen bir davranışta bulunuyor ve bir kadına aşık oluyor. Toplumda herkesin birbirinden kuşkulandığı bir ortamda gizli kapaklı yürütülmeye çalışan aşk hikayesi romana değişik bir hava katıyor.

Romanda en çok ilgimi çeken hususlardan biri de dile verdiği önem. Big Brother ülkesinde devrimden önce bütün geçmiş silinmeye çalışılıyor. Dil düşüncenin temeli olarak görüldüğü için eski söylem olarak adlandırılan konuşma dili hafızalardan silinip yeni söylem adıyla bambaşka bir dil üretilmeye çalışılıyor. Roman kahramanı Winston Gerçek Bakanlığında çalışıyor. Görevi Big Brother tarafından alınan kararları ve geçmişte söylediklerine tenakuz oluşturacak her türlü söylemi dikkate alarak geçmiş tarihli gazete, kitap ve dergi gibi yazılı dokümanları değiştirmek suretiyle tutarlığı sağlamak. Sözgelimi önceki yıl büyüme oranı % 15 olarak ifade edildiği halde bu oran % 5 gibi gerçekleştiğinde, hemen geçmişte yazıya dökülen bu beyanatlar bulunup % 15 oranı % 3 ile yer değiştirilmekte ve ülkenin büyüme oranının tahminlerin üzerinde gerçekleştiği ilân edilmekte. Yeni söylemde Gerçek Bakanlığı eski söylemin Sahtekarlık Bakanlığı yerine geçse de bu durum insanların kafasının içine gayet doğal, sıradan bir şekilde sokuluyor. Benzer olarak nefreti körükleyen Sevgi Bakanlığı, Savaşı körükleyen Barış Bakanlığı gibi bakanlıklar sistemin önemli araçları. 

Big Brother'ın ülkesinde üç sınıf mevcut. Birincisi iç parti görevlileri ki bunlar Big Brother'a en yakın ve diğer kesimlere göre daha üst seviyede bir yaşam sürebiliyor. Diğer bir grup ise dış parti görevlileri. Bakanlıklarda çalışan bu memurlar kendilerinden istenen görevleri sorgusuz sualsiz yerine getirmekle sorumlu. Düşünce aşamasında olsa bile sisteme karşı herhangi bir davranışları buharlaşmalarına neden olabiliyor. Buharlaşma, o kişinin gelmiş geçmiş tüm bilgilerinin yok edilerek öyle birinin hiç yaşamadığı anlamına gelmekte.  Ve sonuncu sınıf proletarya, yani sıradan halk kesimi. Bu grup insanlar dış parti görevlilerine göre biraz daha fazla hakka sahip. Örneğin dış parti görevlileri karşı cinsten biriyle ilişki kuramadığı halde proleter kesimde buna müsaade edilmekte.  Bu durum, onlara verilen önemden değil zararsız görülmelerinden kaynaklanıyor.

Elbette bütün bu düzenin kollayıcısı Düşünce Polisi. Big Brother iç ve dış mekanlarda yer alan birçok tele-ekran sayesinde insanları gözetliyor. Tele-ekran sadece izlemekle kalmıyor, insanların heyecanlanmaları, kızarmaları gibi farklı davranışlarını değerlendirip sonuca gidebiliyor. Bu bakımdan büyük bir korku iklimi söz konusu. Buna rağmen aşk galip geliyor ve komşu bir birimde çalışan Julia'ya ilk görüşte aşık oluyor kahramanımız. Aşık olmakla kalmayıp sistem  hakkında eleştirel düşünceler de üretiyor. Bir süre gizli olarak bazen kırsal alanlarda bazen de halk kesimindeki bir antikacı dükkanında beraber olan çift, beklendiği gibi sonunda yakayı ele veriyor. Önceden Big Brother'ın yanında yer alırken ondan ayrıldıktan sonra sözde onun kurduğu sisteme karşı çıkan Goldstein adında başka bir güç var. Winston bu güce hizmet ettiğine inandığı üst düzey bir parti yetkilisiyle sisteme açıkça baş kaldırmaya yöneliyor. Fakat ne var ki bu kişi Big Brother'ın casusu çıkıyor. 

Bundan sonra üç aşamalı işkence süreci başlıyor. Winston ağır işkenceye maruz kaldıktan sonra istenilen kıvama getiriliyor. Öyle ki, iki artı ikinin beş olduğuna dahi ikna ediliyor ama Julia'yı kaybetmeyi yine de göze alamıyor. Aşkın gücü! Son aşama 101 numaralı oda. Burada korku devreye giriyor. Winston çocukluğundan gelen sıçan korkusuyla yüzleştiriliyor ve aklı başından gidiyor. Bu aşamada artık gözünde Julia da yok oluyor. Julia'ya istediğinizi yapın, isterseniz öldürün onu ama beni bu ortamdan çıkarın diye yalvarıyor. Korku aşkın, sonunu getiriyor bu aşamada. 

Düşünce polisinin ülkemizde farklı formlarda karşımıza çıktığını görmek mümkün. Düşüncenin dile getirilmesi sebebiyle sansür uygulamaları, hapis cezaları, açılan binlerce dava ve süregelen algı operasyonları bende 1984 kurgusal romanında büyük bir paralellik çağrıştırıyor. Eğitim sisteminde siyasi müdahaleler yine teokratik bir baskının sonucu. Celal Üster'in mükemmel çevirisinde yaşadığımız ülke şartlarına ilişkin daha pek çok benzerlik bulabilirsiniz. Ayrıca kitabın sonunda iki ek bulunmakta. Birincisi yeni dilin içeriğini açıklayan "Yeni Söylem Kuralları" diğeri ise çevirmenin kitap hakkındaki değerlendirmeleri. 

Kitabı bitirdiğimde etkisinden kurtulamadım uzunca bir süre. Hızımı alamayıp 1956 yılında vizyona giren ve romanla aynı adı taşıyan filmi izledim. Kitaptaki detayların hepsini barındırmasa da filmi beğendiğimi söyleyebilirim. Fakat aynı yazarın diğer bir kitabından uyarlanan Hayvan Çiftliği filminden aynı zevki almadım.