AĞAÇ EV SOHBETLERİ # 38

Bu haftanın konusu Aysu Arıcı'dan. Gerçekten de üzerinde uzun uzun düşünülmesi gereken, üzerine sayfalar dolusu makalelerin yazılabileceği bir konu seçmiş arkadaşımız. Ağaç Ev Sohbetlerinin 38. bölümünde geniş bir girizgah yapıldığı için fazla uzatmadan hemen soruya geçiyorum:

"Kelimeleri çok değerli buluyorum, kendimizi ifade etmemizi sağlıyorlar ve günlük hayatımızda çok önemli bir yer kaplıyorlar. Bu yüzden sorularımı kelimeler ve kelimelerle bir yönden ilişkili olan dil hakkında seçeceğim. Dil konusuna girmişken ilk olarak olmazsa olmaz bir soru sormak istiyorum: Dilimizin içerisinde bulunan yabancı sözcüklerle ilgili ne düşünüyorsunuz? İkinci ve son olarak da sizin için değerli olan, ister günlük hayatta sıkça kullandığımız ister dilimizin derinliklerinden gelen, bilinmedik bir sözcük söylemenizi istiyorum. Bu sözcük hakkında bir şeyler duymak istiyorum! Sizin için neden değerli olduğu gibi:)"

Yaşantımızda kelimelerin önemi yadsınamaz. Çoğu zaman yetersiz kalsalar da hali hazırda kendimizi ifade etmemizin en önemli yollarından biri bu. Yanlış zamanda yanlış kelime seçimi, insan hayatına bile mal olabiliyor. Dil konusu o kadar geniş ki, sohbetin ana konusundan ayırıp sürekli başka yerlere çekiyor beni. 

Dilimize giren yabancı sözcüklere değişik açılardan bakmakta fayda görüyorum: Bir milleti millet yapan şey ne ırk, ne toprak ne de dindir. Milleti millet yapan unsurların başında tarih ve dil gelir. Türlü medeniyetler kuran milletler, tarih ve dilleri sayesinde süreklilik arz etmişlerdir. Millet geleceği için diline sahip çıkmak zorundadır. Elbette bu husus, millet olma bilincine erişmiş insanlar açısından bir anlam ifade eder. Bu aleme geldik, gidiyoruz, hangi milletten olduğumuzun ne önemi var diyen biri, pek çok şeyi kafaya takmadığı gibi, dil konusunda da umursamaz tavrını sürdürür.

Eşim, Türk Dili ve Edebiyatı mezunu ve zaman zaman bu konuyu tartışırız aramızda. Karakter yapımız genel olarak birbirine yakın olsa da düşünsel açıdan farklı yanlarımız vardır ki, bunun olması son derece doğal ve sağlıklı bir durumdur. Örneğin onun milli duyguları benden daha fazladır. Bense bu topraklarda doğmuş olmamın, tamamen bir tesadüf olduğunu ve bu durumun bana ne bir üstünlük sağlayacağını ne de bir zafiyet getireceğini düşünürüm. Bu yüzden dilimize sahip çıkmak konusunda onun, bana kıyasla çok daha tutucu olduğunu söyleyebilirim.

Şahsen dilin kendi dinamikleri içinde gelişen bir iletişim aracı olduğunu ve bunun temelinde baskın kültürün yattığını düşünüyorum. Orta Asya'dan Anadolu'ya, oradan Avrupa ve Akdeniz ülkelerine yayılmaları sonucunda dilimize dışarıdan pek çok kelime girmiş ve bizden de diğer dillere pek çok kelime geçişi olmuştur. Günlük konuşmalarımızda kullandığımız sözcüklerin çok büyük bir kısmının yabancı kökenli olması, kültürümüzü yayan değil dışarıdan kültür ithal eden bir konumda olduğunu gösterir ki, bu durum son derece üzücüdür. Bunun yanı sıra, hızla gelişen teknoloji ve bilim dünyasında geri kalmamız, yabancıların araştırma, keşif ve buluşlarından sonra ortaya yeni çıkan terimler için dilimizde uygun karşılık bulma konusunda hantal davranmamız da ayrı bir sorun oluşturuyor. 

Dilimizde çok sayıda Arapça kelimenin yer alması, İslam dininin etkisi ve buna bağlantılı olarak halkımızın Arap kültürüne ilgi göstermesinin doğal sonucudur. Benzer şekilde Osmanlının son dönemlerinde, aydınlarımızın etkisiyle Fransızca kelimeler, daha sonra Amerikan kültür emperyalizmi nedeniyle İngilizce kelimeler, dilimizi işgal etmiştir.  

Günümüzde diğer dillerden etkilenmeyen hiçbir dil yoktur. Almanya, Fransa gibi bazı ülkeler, dilin önemini kavradıkları için kendi dillerinin, başka diller tarafından bozulmasına karşı tavır almakla birlikte ülkemizin de içinde bulunduğu pek çok ülke, kendi dillerini unutup  geleceklerini tehlikeye atmaktadır. 

Bana gelince; dilimizi yabancı sözcüklerden arındırmak amacıyla aşırı bir gayret içine girilmesini gereksiz ve suni buluyorum. Böyle bir çaba, Cumhuriyetin ilk yıllarında ulus bilincinin geliştirilmesi için mutlak surette gerekliydi ancak, iletişimin geldiği bu noktada, dilin yabancı sözcüklerden arındırılması işini zor kullanarak çözmenin hem gereksiz hem de imkansız olduğunu düşünüyorum.

Diğer taraftan, siyasi nedenlerden ötürü, dilimize yerleşmiş bazı Türkçe sözcükler yerine, ısrarla Arapça karşılıklarının kullanılmasına yönelik gayretler beni isyan ettiriyor. Ülkenin ileri gelenlerinin televizyonlara çıkıp, güzel sanatlarda ilerleme kaydetmiş eski bir Türk kavmi olan Uygurlardan türetilmiş  "uygarlık" sözcüğü yerine, eski bir Arap şehri olan Medine'den türetilen "me-de-niyyet" sözcüğünü y harflerinin üzerine basa basa kullanması, kimliğimizden ne kadar uzaklaştığımızı ortaya koyuyor. Ne yazık ki, Atatürk tarafından 12 Temmuz 1932'de kurulan Türk Dili Tetkik Cemiyetinden sonra değiştirilen adıyla Türk Dil Kurumu da, diğer bütün kurumlar gibi siyasetin etki alanına girmiş durumda. 

Tamam dil bir zenginlik, hangi dil olursa olsun bir kelime öğrenmek dahi insanı yüceltiyor fakat ota çöpe yerli ve milli derken, kendi öz dilimize arkamızı dönüp Arapça'ya özenmek büyük bir çelişki değil mi?

  

İkinci soruya ilişkin size "okul" sözcüğünün öyküsünü anlatayım: Bilinmeyen bir sözcük değil ama ben bu sözcüğün Fransızca "ékol" (okul) sözcüğünden dilimize geçtiğini düşünüyordum. Dilimizin yabancı sözcüklerden arındırılması amacıyla en büyük mücadele, Atatürk'ün önderliğinde, 1934-1935 yıllarında yapılmış. Türkçe dil bilgisi kurallarına uygun bir şekilde türetilmiş pek çok sözcük dilimize o yıllarda girmiş. Bunun için izlenen yöntemlerin son derece demokratik olduğunu görüyoruz. Şöyle ki, konuşma dilimize girmiş yabancı sözcüklere Türkçe karşılık bulmak için halka anket fişleri dağıtılırmış mesela. Fişlerde değiştirilmesi istenen yabancı sözcükler, onun yerine kullanılması önerilenler ve bu önerilerin gerekçeleri gibi bilgiler soruluyormuş. Eğer, yabancı bir sözcük için Türkçe bir öneri getirilmiyorsa fişin dikkate alınmayacağı özellikle belirtiliyormuş.

Diğer taraftan gazeteler kanalıyla halka çağrı yapılarak dilimizin yabancı kelimelerden arındırılması amacıyla yabancı sözcüklere Türkçe karşılık önermeleri isteniyormuş. Bu vesileyle dilimizde yer alan yabancı sözcüklerin yerine halk arasında kullanılan uygun karşılıklar aranıyormuş. Toplanan bütün öneriler Dil Tetkik Cemiyetinde kurulan komisyonda değerlendirildikten sonra her gün seçilen beş yeni sözcük gazetelere gönderiliyor ve bunların yabancı sözcüklerin yerine kullanılması isteniyormuş. Gazeteler bazen yabancı sözcükleri, bazen de önerilen Türkçe karşılıklarını kullanıyorlarmış belli bir süre. Hatta aynı paragraf içinde aynı anlama sahip yabancı ve Türkçe sözcükler bulunabiliyormuş. Zamanla yeni sözcüklerden bazıları kalıcı oluyor bazıları ise silinip gidiyormuş.

İşte, "okul" sözcüğü de bunlardan biriymiş. Toplanan yüzlerce öneri arasından Urfa'dan derlenen fişlerde mektep yerine önerilen "okulağ", Denizli'den derlenen "okunak" bir adım öne çıkmış. Atatürk ilk kez çektiği bir telgrafta mektep yerine "okula" (Siyasal Bilgiler Okulası) sözcüğünü kullanmış. Daha sonraki yıllarda kelimenin sonundaki -a harfi atılmak suretiyle "okul" sözcüğü yaygınlaşmış.

Sadece bir kelimeyi dilimize kazandırmak için ne kadar büyük çaba sarf edildiğine hayret etmemek elde değil. "Okul" sözcüğünün ortaya çıkış öyküsünü kaleme alan Yrd. Do. Dr. Sedat Balyemez'in, SDÜ Fen ve Edebiyat Fakültesi dergisinde yayınlanan makalesini şurada bulabilirsiniz.